Onderwijs in Niawier

De vroegste geschiedenis van het onderwijs heeft, voor wat onze dorpen betreft, een begin gekregen na de Reformatie in 1580. Van provincie wege werden er regels en eisen opgesteld waaraan een schoolmeester moest voldoen. De kerk vervulde hierbij een belangrijke rol. De eisen van vakbekwaamheid waren niet zeer hoog gesteld. Kon een kandidaat lezen, schrijven, rekenen en zingen, dan maakte hij een goede kans om schoolmeester te worden. De kerk, en met haar de kerkenraad, speelde ook een rol bij de benoeming en toezicht houden bij het functioneren van de schooldienaar. Het was een delegatie van bevoegdheden, dicht bij de basis. Meestal waren er meerdere nevenfuncties inherent aan de baan zoals koster en voorzanger. Later organist, doodgraver en enige malen per dag klokluider. Ook de functie van dorpsrechter komt voor. Hij had de zorg voor de administratie van de kerk, zoals de kerkvoogdij en de diaconie-rekeningen, waarbij tevens de registers van lidmaten en doop-en trouwregisters werden bijgehouden. Daar het onderwijzen der jeugd ook moest gebeuren, geeft wel aan dat een schoolmeester in die tijd een druk bestaan moet hebben gehad. Maar maatschappelijk gezien een belangrijke functie. Voor Niawier was het zeker een voordeel dat de kerk en de school dicht bij elkaar stonden. De oudste kerkelijke archieven van Metslawier/Niawier beginnen rond 1664. Hier wordt voor Niawier mr. Sicke benoemd als schoolmeester. Of deze nog een voorganger had is niet bekend. In 1681 wordt Beern Wytzes, die vanuit Morra overkwam naar Niawier, genoemd als schoolmeester. Dan in 1695 komen we Hidde Ruerds tegen, die tevens dorpsontvanger was. Volgens de lidmatenlijsten is hij tot 1724 onderwijzer geweest in Niawier. Deze Hidde Ruerds speelde ook nog een belangrijke rol in de geruchtmakende verplaatsing van de priorsteen. (Zie artikel van de priorzerk in Niawier, eerder in deze krant). Hij moest een verklaring opstellen voor de Floreenplichtingen die eigenmachtig een zerk verwijderden van het kerkhof.

Deze foto uit het archief van de familie Erich, reeds eerder genoemd in de vorige dorpskrant, is heel bijzonder. De foto moet gedateerd zijn ongeveer tussen 1872 en 1875 en is genomen voor het gebouw van de voormalige openbare school in Niawier. Het huis wordt nu bewoond door de familie Visser en de ruimte tussen de school en de kerk was het schoolplein.
Links meester Knoop, Op de voorste rij links Janke Erich, 2e van links achterste rij Willem Klazes Vlasma, de latere grootvader van de familie Prins. Meer namen werden er niet vermeld op de acherkant van de foto.

Hidde Ruerds wordt opgevolgd door Hendrik Sapes, waarmee toch wel moeilijkheden werden ondervonden. Meester had een gebrek en dat was het veelvuldig onbekwaam zijn door dronkenschap. Het belijdenis doen in de kerk was een voorwaarde om schoolmeester te kunnen worden. Daarnaar te leven was een tweede. Hij werd zelfs een poosje onder censuur gesteld. Jorrit Tjebbes werd in 1765 benoemd. Hij overleed in 1776. Jan Sinnema, die in 1783 is benoemd, vertrekt in 1790 naar Lekkum. Naast de hoofdonderwijzer komen wij soms ook hulponderwijzers en vakonderwijzeressen tegen, en vaak ook tijdelijke krachten. Rond 1795 komt Hinne Sytses op 12 mei over uit Wanswerd. Hij was gehuwd met Akke Ouwes. Hinne Sytses, die later de familienaam Talsma heeft aangenomen, is overleden in 1828. In de lidmatenboeken komen wij regelmatig, naast de jaarlijkse mutaties, een overzicht tegen van het totaal aantal inwoners van het dorp. Op 31 december is dat voor Niawier 346 personen. Hiervan kon een kwart tot lidmaten van de kerkelijke gemeente worden gerekend. Johannes Zuidhoff, die gehuwd was met Antje Blom, volgde in 1839 Anthoni Hanzes Blom op die op zijn beurt in 1829 de opvolger was van Hinne Sytses. In 1849 vertrekt Johannes Zuidhoff naar Ee. In het overzicht van dhr. Keune komen wij zijn naam bij Ee weer tegen. Dan volgt er een periode die voor Niawier heel belangrijk was, en dat betrof de komst van meester Knoop. Een prachtige, in schoonschrift geschreven sollicitatiebrief is nog aanwezig. Meester Knoop, geboren in 1823 in Noordhorn, Groningen was getrouwd met Martje Hendrika Hoving, geboren in Middelstum. Bij hun komst in Niawier, in 1850, is hun zoon geboren. Vrij spoedig daarna is mevrouw Knoop overleden. In 1854 hertrouwde meester Knoop met Jitske Annes Turkstra, geboren in 1831 te Burum. Zij kregen later nog twee kinderen, waarvan een zoontje levenloos geboren werd. Van meester Knoop zijn er, dank zij het omvangrijke familiearchief van mevr. de Boer uit Dokkum, nog veel wetenswaardigheden bekend.

Genoemd moge worden zijn verdiensten die lagen op het culturele vlak, zoals het kunnen spelen op een viool, de zangkunst goed machtig te zijn en het houden van voordrachten, en lezingen voor de literaire vereniging Oost-Dongeradeel ‘Nut en Uitspanning’. Bijgaande stukjes, gepubliceerd in de Leeuwarder Courant spreken voor zichzelf. Ook de jaarlijkse rapportage van de schoolcommissie en schoolopzieners spreken in 1862 met veel waardering over deze onderwijzer. ‘De leermethode van de onderwijzer Knoop is alleszins onderhoudend en juist geschikt bevonden om de verstandelijke en zedelijke vorming der kinderen te bevorderen, die aan zijne leiding zijn toevertrouwd.’ Deze rapportages geven een beeld van het te houden toezicht op het onderwijs en de onderwijsgevende. Op zichzelf interessante lectuur. Er werd zelfs, naast meester Knoop, een veelbelovende kwekeling en alleszins geschikt jongmens aangenomen om verder met eere in de onderwijsstand opgeleid te worden. Ook de zogenaamde schoolmeesters aantekeningen  uit 1853, in opdracht van het Friesche Genootschap voor Geschiedenis en Taal, is van de hand van meester Knoop. Deze zijn te zien bij de Provinciale Bibliotheek. Ze geven de situatie weer van de toestand van ons dorp en andere dorpen in die jaren. Van het aantal kinderen, 52, die de school bezochten waren er veel die in de zomermaanden mee op het veld moesten helpen om wat extra te kunnen bijverdienen.

Toen in de decembermaand van het jaar 1867 de schoolcommissie op bezoek kwam en de meester in de eerste klas vertelde over St. Nicolaas ‘het was de kleinen op hun gelaat te lezen dat de leerstof hen zo recht beviel’, aldus vermelde de secretaris. De commissie had kennelijk mee genoten van het verhaal. Meester Knoop is tot ongeveer 1888 onderwijzer geweest. Dus bijna 40 jaar. Hij overleed op 30 januari 1890, 67 jaar oud. Lang heeft hij niet van zijn pensioen kunnen genieten, dat met 65 jaar inging. Woonde de schoolmeester eerst in de woning voor de school, in 1883 is er een nieuwe schoolwoning gebouwd, nu bewoond door mevr. L. Scheepstra. Een steen voor in de muur herinnert aan deze bouw. ‘H.E. Knoop 1883.’ De school werd rond 1890 verbouwd tot een school met twee lokalen waarbij de voormalige onderwijswoning er bij getrokken werd. De vele blijken van waardering voor de persoon en het werk van meester Knoop spreken duidelijk uit krantenartikelen, waarvan er hier een paar zijn weergegeven. In 1890 volgt Jan R. v.d. Wal meester Knoop op. Hij bleef niet lang maar liet voor zijn vertrek naar Nederland Oost Indië nog wel een mooie pentekening maken door Ids Wiersma. Een gezicht vanaf de Grientereed op het dorp. We komen nog de namen tegen van meester Tuinman, Anne Veenstra, Haring de Vries en Ida C. Kreeft, onderwijzeres. Vanuit Pieterzijl komt Pier Jongbloed op 31 oktober 1894. Hij blijft ook niet lang want in 1900 wordt Sjouke de Graaf de nieuwe hoofdonderwijzer. Dan in 1908 is Simon Bosch de laatste onderwijzer, die bij sluiting van de school nog 13 leerlingen had. Zo kwam er een einde aan het geven van onderwijs op deze plek. Dat heeft ongeveer 3 eeuwen geduurd, een respectabele tijd. Dit alles had te maken met de in 1906 opgerichte Christelijke school achter de Gereformeerde kerk te Niawier. Daar bouwden de voorstanders van het christelijk onderwijs een school en een onderwijzerswoning. Daarna gingen de meeste kinderen daar naar school, voordien ook wel naar Oosternijkerk. De geschiedenis vanaf de oprichting tot het 75-jarig bestaan van de school is in 1981 uitvoerig beschreven in een gedenkboekje. De geschiedenis en de functie van het onderwijs in de 16de tot en met nu, de 21ste eeuw is een zeer belangrijk element geweest en is dat nog steeds in het bestaan van het dorpsleven en in het gehele maatschappelijke leven. We spreken de hoop uit dat de school in ons dorp, weliswaar in een groter geheel, haar locatie mag behouden.

Bronvermelding:

Archief fam. Erich – Hooghiemstra Bronnen Openbaar onderwijs in Oost-Dongeradeel W.T. Keune Lidmatenboeken Ned. Herv. Kerk Niawier/Metslawier Commissie toezicht Lager Onderwijs Oost Dongeradeel ‘It doarp Nijewier’, Jan Walda Archief mevr. de Boer, Dokkum

Jan Walda

copyright © Jan Walda. All rights reserved.

bron: Publicatie in “Doarpsktante fan Nijewier – Wetsens”